صحیفه سجادیه و علامه محمد باقر مجلسی

پس از مجلسی اول، فرزندش محمد باقر راه پدر را در پیش گرفت. او که بارها و بارها صحیفه را بر پدرش خوانده بود، شایسته‌ترین فرد در پیگیری راه او نیز بود. از این رو به اقتدای پدر فعالیتهایش حول صحیفه سجادیه را در چند محور سامان داد:

الف) اهتمام به ضبط نص ومقابله متن صحیفه سجادیه:

مجلسی نسخه صحیفه سجادیه دو تن از دانشمندان بزرگ شیعی را به خط خودشان در اختیار داشته، و نسخه خود را با آنها مقابله کرده بود. ابن ادریس و شمس الدین محمد جبعی.

علاوه بر این دستنوشته‌های دو روایت ابن اشناس و ابن شاذان هم در اختیار او بوده که با سنجیدن آنها با نسخه خود مواضع اختلاف را ثبت کرد…. این نسخه ظاهرا تا مدتها در اختیار خاندان مجلسی بوده است… اما امروز از نسخه علامه محمد باقر مجلسی نشانی نداریم. تنها نسخه‌هائی هستند که با دستنویس او مقابله شده‌اند…

از مجلسی چندین اجازه و انهاء و سماع قرائت برای صحیفه سجادیه بر جای مانده و خود او نیز چند بار طرق مختلفش به این کتاب را در بحارالانوار نقل کرده است…

ب) شرح نویسی:

شرح مختصری به نام الفرائد الطریقة فی شرح الصحیفة الشریفة که ناتمام مانده و فقط تا دعای چهارمش نوشته شده است….

ج) گردآوری ملحقات:

شامل ۱۱ دعا از ادعیه حضرت سجّاد (ع) که در صحیفه سجادیه نیامده و علامه دو دعای آن را از بلدالامین کفعمی و ۹ دعای دیگر را به نقل از نسخه‌ای قدیمی از صحیفه سجادیه، احتمالا به روایت ابن شاذان آورده است….

ه) وعظ و خطابه ادعیه صحیفه برای عموم مردم:

مجلسی به جز فعالیتهای علمی و تصحیح و شرح نویسی و مقابله صحیفه، به ترویج این کتاب بین عامه مردم نیز اهمیت می‌داد. از این رو در ماه رمضان هر سال پس از ادای نماز ظهر در مسجد جامع عتیق اصفهان به تفسیر قرآن و شرح صحیفه سجادیه برای مردم می‌پرداخت…

شور مجلسی پدر و پسر در ترویج صحیفه و اقدامات آنها، چنان فضای جامعه آن روزگار را در بر گرفت که بیشترین اقبال در تاریخ به صحیفه سجادیه را در این زمان یعنی نیمه دوم قرن یازدهم و نیمه اول قرن دوازدهم شاهدیم. این اقدامات که قریب به یک قرن به طول انجامید سبب ایجاد سه نهضت کتابت، ترجمه نویسی و شرح نویسی پیرامون صحیفه سجادیه شد که دوتای اولی نشانه رخنه کتاب بین مردم عادی و سومی علامتی برای تأثیرپذیری و توجه علما با آن است.

اکنون تنها در کتابخانه‌های ایران در حدود ۱۴۰۰ نسخه خطی از صحیفه سجادیه فهرست و شناسائی شده است که از این تعداد با تسامح ۴۰ نسخه مربوط به قبل از قرن یازدهم هجری است. در حالی که پیش از رؤیای مجلسی نسخه‌های صحیفه نه تنها در اصفهان، بلکه در اکثر شهرها نادر بود. به گونه‌ای که گاه شاید در هر شهر نیز یک نسخه از آن پیدا نمی‌شد. اما پس از آن واقعه، نسخه‌هایش آن چنان در جمیع شهرها، مخصوصا اصفهان گسترده شد که کمتر خانه‌ای را می‌شد سراغ گرفت که چند نسخه متعدد از صحیفه نداشته باشد.

در این زمان پدیده کاتبان صحیفه نگار نیز رواج گرفت. یعنی کسانی که کار کتابت خود را منحصر به صحیفه نویسی کردند یا عمده کتابتشان حول و حوش این کتاب بود، تا از برکات آن بهره‌ گیرند….

علاوه بر استنساخ نسخه‌های یک کتاب، توجه به نشر و استفاده از آنها نیز در زندگی روزمره مردم و طالبان علم آن روزگار چشمگیر است… وجود نسخه‌های متعدد مترجَم، مهمترین دلیل این علاقه است… به تقریب میتوان گفت دست کم ثلث دستنویسهای شناسائی شده این کتاب، مترجَم است. نشانه دیگر رسوخ کتاب در زندگی روزانه مردم استفاده از صحیفه برای تفأّل و استخاره است. جملات استخاره نوشته شده در بالای صفحات بعضی از نسخه‌های صحیفه و دست‌فرسود بودن برگهای آنها بر اثر تورق نشان می‌دهد این کتاب علاوه بر محتوای دعاها از این جهت نیز محل رجوع بوده است و شیعیان حمتی همسنگ قرآن برای آن قائل بوده‌اند. یاداشتهای انتهای یکی از نسخ کتاب مؤید همین مطلب است:” هو. برای استخاره و استشاره از درگاه خداوند تبارک و تعالی بهتر از این کتاب و جملات سر صفحات نبوده که…اعجاز دیده شده است”.

نشان دیگرِ حرمت‌گذاری شیعیان، پرداختن به حفظ صحیفه سجادیه در کنار قرآن کریم و اشاره به حفّاظ این کتاب است.

کوچک بودن قطع اکثر نسخه‌های صحیفه نیز نشان می‌دهد این کتاب، کتاب دعای پر مراجعه‌ای بوده است و دارنگانش سعی می کردند با انتخاب قطع کوچک حمل و نقل آن را آسان کنند و بتوانند در سفر و حضر برای دعاخوانی همراه داشته باشند.

همین توجه درباره شروح و حاشیه‌ها نیز دیده می‌شود که مورد استفاده طبقه طالب علم آن جامعه بود… در طی قرن یازدهم و دوازدهم قریب به ۵۰ شرح و حاشیه و تعلیقه و ترجمه و ۵ استدراک برای صحیفه سجادیه تهیه شد. یعنی چیزی بیشتر از هجده برابر همه سالهای پیش از آن.

در این دوران برای اولین بار در کتب دیگر موضوعات مانند تفسیری و حدیثی و فلسفی و کلامی و عرفانی و لغوی و فقهی، به جملات و عبارات صحیفه استشهاد شده است…

همین ایام مقارن با نفوذ روزافزون صحیفه در دیگر مناطق نیز بوده است… نزدیک اصفهان و دیگری دور از آن و سومی خارج از مناطق شیعه نشین… مورد دیگر توجهی است که در همین ایام به صحیفه سجادیه در هندوستان معطوف شد…

… شهر مکه… در سال ۱۱۲۸ق سید محمد بن علی بن حیدر عاملی موسوی که ساکن مکه بوده در کتاب خود، تنبیه وسنی العین، به بسیار مشهور بودن صحیفه در بین مردم اشاره کرده است. این مسئله از آن رو جالب توجه است که بدانیم شیعه در مکه در اقلیت بوده و از مناطق تحت حاکمیت حاکمان شیعه به دور، اما صحیفه سجادیه در بین عامه مردم آن جا نیز گسترش داشته است.